Bài giảng Ngữ văn 9 - Nghĩa tường minh và hàm ý

Nội dung tài liệu: Bài giảng Ngữ văn 9 - Nghĩa tường minh và hàm ý

1. KIỂM TRA BÀI CŨ: Kể tên các thành phần biệt lập đã học? Chỉ ra các thành phần biệt lập trong những câu sau: a, Người đồng mình thương lắm con ơi. b, Ôi những quyển sách rất nâng niu. c, Hình như thu đã về. d, Thương người cộng sản, căm Tây Nhật Buồng mẹ - buồng tim - giấu chúng con.
2. CÁC THÀNH PHẦN BIỆT LẬP Thành Thành Thành Thành phần phần phần phần tình cảm gọi -đáp phụ thái thán chú
3. KIỂM TRA BÀI CŨ: Kể tên các thành phần biệt lập đã học? Chỉ ra các thành phần biệt lập trong những câu sau: a, Người đồng mình thương lắm con ơi. -> Thành phần gọi đáp. b, Ôi những quyển sách rất nâng niu. -> Thành phần cảm thán. c, Hình như thu đã về. -> Thành phần tình thái. d, Thương người cộng sản, căm Tây Nhật Buồng mẹ - buồng tim - giấu chúng con. -> Thành phần phụ chú.
4. I. PHÂN BIỆT NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý: 1.Ví dụ: SGK-trang 74,75 – Trời ơi, chỉ còn có năm phút! Chính là anh thanh niên giật mình nói to, giọng cười nhưng đầy tiếc rẻ. Anh chạy ra nhà phía sau, rồi trở vào liền, tay cầm một chiếc làn. Nhà hoạ sĩ tặc lưỡi đứng dậy. Cô gái cũng đứng lên, đặt lại chiếc ghế, thong thả đi đến chỗ bác già. – Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này! Anh thanh niên vừa vào, kêu lên. Để người con gái khỏi trở lại bàn, anh lấy chiếc khăn tay còn vo tròn cặp giữa cuốn sách tới trả cho cô gái. Cô kĩ sư mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn và vội quay đi. (Theo Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)
5. - Trời ơi, chỉ còn có năm phút! +Tiếc nuối vì thời gian còn lại quá ít. +Ý thông báo không được diễn đạt trực tiếp trong câu mà được suy ra từ văn cảnh, từ ngữ trong câu. +Anh không nói thẳng điều đó vì ngại ngùng, muốn che giấu tình cảm. =>Cách nói hàm ý. - Ô, còn còn quên chiếc mùi soa đây này! +Anh thanh niên chỉ đơn thuần nhắc nhở cô gái về việc để quên chiếc khăn chứ không có ẩn ý gì khác. +Từ ngữ trong câu diễn đạt trực tiếp điều anh muốn nói =>Cách nói tường minh.
6. NGHĨA TƯỜNG NGHĨA HÀM Ý MINH - Ô, còn còn quên chiếc - Trời ơi, chỉ còn mùi soa đây này! có năm phút! Buổi sáng, mẹ gọi con: Con đi học về muộn, Muộn rồi, dậy đi học mẹ hỏi: Bây giờ là mấy thôi con. giờ rồi con? ->Nghĩa TM: Nhắc con ->Nghĩa HY: Nhắc nhở giờ đi học. con việc về nhà muộn.
7. 2.Bài học: - Nghĩa tường minh là phần thông báo được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu. - Hàm ý là phần thông báo tuy không được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu nhưng có thể suy ra từ những từ ngữ ấy.
8. Bài tập 1: Tìm câu chứa hàm ý trong đoạn văn sau và cho biết nội dung của hàm ý: Mẹ nó đâm nổi giận quơ đũa bếp doạ đánh, nó phải gọi nhưng lại nói trổng: - Vô ăn cơm! Anh Sáu vẫn ngồi im, giả vờ không nghe, chờ nó gọi “Ba vô ăn cơm”. Con bé cứ đứng trong bếp nói vọng ra: - Cơm chín rồi! Hàm ý: Ông vô ăn cơm đi! Anh cũng không quay lại. (Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)
9. Bài tập 2: Trong trường hợp sau nên sử dụng cách nói tường minh hay hàm ý: Được bạn rủ đi xem phim nhưng em muốn từ chối: a. Mình không đi xem đâu b. Tiếc quá, mình lại hứa giúp mẹ làm việc nhà rồi. c. Mình mà lại đi xem phim với cậu á?
10. *Tác dụng của hàm ý: - Giúp lời nói có sức biểu đạt sâu sắc, mạnh mẽ. - Thể hiện thái độ, tình cảm, văn hóa ứng xử trong giao tiếp : + Tế nhị , lịch sự, tôn trọng người khác. + Chế giễu, châm biếm.
11. * Các trường hợp không nên sử dụng hàm ý: +Khi cần thông báo (lịch họp, lịch học ) đặc biệt trong tình huống cấp bách như thông báo về thiên tai, dịch bệnh + Trong văn bản hành chính công vụ, văn bản khoa học. +Những câu khẩu hiệu ,tuyên truyền.
12. * Đọc lại VD mục I- SGK trang 74, 75: - Câu nào cho thấy họa sĩ cũng chưa muốn chia tay anh thanh niên?Từ ngữ nào giúp em nhận ra điều ấy? - Tìm những từ ngữ miêu tả thái độ của cô gái trong câu cuối đoạn văn. Thái độ ấy giúp em đoán ra điều gì liên quan tới chiếc khăn mùi soa?
13. a) Câu “Nhà hoạ sĩ tặc lưỡi đứng dậy”, với cụm từ “tặc lưỡi”: cho thấy hoạ sĩ cũng chưa muốn chia tay anh thanh niên => Đây là cách dùng “hình ảnh” để diễn đạt ý của ngôn ngữ nghệ thuật b) Trong câu cuối đoạn văn, những từ ngữ miêu tả thái độ của cô gái liên quan tới chiếc mùi soa là “mặt đỏ ửng” “nhận lại chiếc khăn, quay vội đi” vì đó là khăn của cô mà cô đã để quên như lời anh thanh niên nói. Đây là một hành động không thể khác được. => Qua các hình ảnh này, ta có thể hiểu được rằng: Cô gái đang bối rối đến vụng về vì ngượng. Cô ngượng vì định kín đáo để lại chiếc khăn làm kỉ vật cho người thanh niên, thế mà anh lại quá thật thà tưởng cô bỏ quên, nên gọi cô để trả lại.
14. *Lưu ý: Cách để xác định hàm ý: +Dựa vào từ ngữ, văn cảnh +Trong giao tiếp trực tiếp,cần quan sát nét mặt,cử chỉ, thái độ của người nói
15. 2.Bài học: - Khái niệm nghĩa tường minh - Khái niệm nghĩa hàm ý + Tác dụng của hàm ý + Các trường hợp không nên sử dụng hàm ý + Cách để xác định hàm ý
16. II. ĐIỀU KIỆN SỬ DỤNG HÀM Ý: 1.Ví dụ: SGK- Trang 90 Chị Dậu vừa nói vừa mếu: – Thôi u không ăn, để phần cho con. Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi. U không muốn ăn tranh của con. Con cứ ăn thật no, không phải nhường nhịn cho u. Cái Tí chưa hiểu hết ý câu nói của mẹ, nó xám mặt lại và hỏi bằng giọng luống cuống : – Vậy thì bữa sau con ăn ở đâu ? Điểm thêm một “giây” nức nở, chị Dậu ngó con bằng cách xót xa : – Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài. Cái Tí nghe nói giãy nảy, giống như sét đánh bên tai, nó liệng củ khoai vào rổ và oà lên khóc : – U bán con thật đấy ư ? Con van u, con lạy u, con còn bé bỏng, u đừng đem bán con đi, tội nghiệp. U để cho con ở nhà chơi với em con. (Ngô Tất Tố, Tắt đèn)
17. - Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi: + Hàm ý: “Sau bữa ăn này con không còn được ở nhà với thầy mẹ và các em nữa. Mẹ đã bán con rồi.” + Đây là điều đau lòng nên chị Dậu tránh nói thẳng ra. - Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài: + Hàm ý: “Mẹ đã bán con cho nhà cụ Nghị thôn Đoài”. Hàm ý này rõ hơn vì cái Tí không hiểu được hàm ý của câu nói thứ nhất. - Sự “giãy nảy” và câu nói trong tiếng khóc của cái Tí “ U bán con thật đấy ư?” cho thấy Tí đã hiểu ý mẹ.
18. *Lí do chị Dậu sử dụng hàm ý: +Bản thân chị : Tình yêu thương con, nỗi đau đớn xót xa của người mẹ phải bán con khiến chị không biết mở lời với con như thế nào, sợ làm tổn thương con. +Từ phía cái Tí: Em còn quá nhỏ, vô cùng đáng thương, bản thân Tí lại rất tình cảm và nhạy cảm; sự việc xảy ra quá sức chịu đựng của một đứa trẻ. =>Xót xa cho tình cảnh nhà chị Dậu và cảm động trước tấm lòng của người mẹ.
19. 2.Bài học: Để sử dụng hàm ý, cần có hai điều kiện sau: +Người nói (người viết) có ý thức đưa hàm ý vào câu nói. +Người nghe (người đọc) có năng lực giải đoán hàm ý. *Ghi nhớ (SGK- trang 91)
20. *Bài tập: Hàm ý của câu in đậm dưới đây là gì? Vì sao bé Thu không nói thẳng mà phải sử dụng hàm ý? Việc sử dụng hàm ý có thành công không? Nó nhìn dáo dác một lúc rồi kêu lên: - Cơm sôi rồi, chắt nước giùm cái! – Nó cũng lại nói trổng. Tôi lên tiếng mở đường cho nó: - Cháu phải gọi “Ba chắt nước giùm con”, phải nói như vậy. Nó như không để ý đến câu nói của tôi, nó lại kêu lên: - Cơm sôi rồi, nhão bây giờ! Anh Sáu vẫn ngồi im [ ]. (Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)
21. - Cơm sôi rồi, nhão bây giờ! + Hàm ý: chắt giùm nước để cơm khỏi nhão +Bé Thu sử dụng hàm ý vì trước đó nói thẳng rồi mà không có hiệu quả. Vả lại lần nói thứ hai này có thêm yếu tố thời gian bức bách( tránh để lâu nhão cơm). +Việc sử dụng hàm ý không thành công vì anh Sáu vẫn ngồi im, tức là anh tỏ ra không cộng tác (vờ như không nghe, không hiểu)
22. *Cách phân tích hàm ý: Xác định câu có chứa hàm ý Giải nghĩa hàm ý Tác dụng của việc sử dụng hàm ý
23. *Nguyên tắc sử dụng hàm ý: +Lịch sự, tôn trọng người đối thoại: +Nếu người nghe không giải đoán được hàm ý, người nói cần điều chỉnh cho phù hợp.
24. Bài 4: SGK-76 a. Hà, nắng gớm, về nào Ông Hai nói lảng đi, che giấu sự bối rối, đau xót của mình khi nghe tin làng ông theo giặc. b.Tôi thấy người ta đồn Câu nói dở dang của bà Hai-> bối rối, buồn bã. =>Lưu ý phân biệt hàm ý với nói lảng, câu nói dở dang.
25. III. LUYỆN TẬP: Bài 2- SGK trang 75 Hàm ý của câu in đậm trong đoạn trích dưới đây là gì? Bác lái xe dắt anh ta lại chỗ nhà hội họa và cô gái: - Đây, tôi xin giới thiệu với anh một họa sĩ lão thành nhé. Và cô đây là kĩ sư nông nghiệp. Anh đưa khách về nhà đi. Tuổi già cần nước chè: ở Lào Cai đi sớm quá. Anh hãy đưa ra cái món chè pha nước mưa thơm như nước hoa của Yên Sơn nhà anh. (Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa) =>Hàm ý : Khi đi, ông hoạ sĩ chưa kịp uống nước chè.
26. Bài tập về nhà: Viết đoạn văn ( khoảng 15 câu) nêu suy nghĩ của em về tình yêu quê hương, đất nước của con người Việt Nam, đặc biệt trong các hoàn cảnh thử thách. Trong đoạn văn sử dụng tục ngữ, thành ngữ hoặc ca dao có chứa hàm ý.
27. HƯỚNG DẪN VỀ NHÀ • Bài vừa học: - Học thuộc lòng 2 ghi nhớ (SGK- Trang 75, 91) - Hoàn thành các bài tập vào vở. (HS chụp và gửi cho GV) • Bài sau: - Đọc và trả lời câu hỏi trong SGK bài: Liên kết câu và liên kết đoạn văn.